وزن عروضی شعر پارسی، نظم و آهنگ خاص هجاها در یک شعر است. وزن شعر، یکی از عناصر مهم شعر فارسی است که به آن زیبایی و تأثیرگذاری می‌بخشد.
در مطالب گذشته در مورد بدایع و صنابع ادبی صحبت کردیم. بخش مهمی از شعر کلاسیک را وزن عروضی تشکیل می دهد. البته برخی اعتقاد دارند که وزن شعر موسیقی بیرونی آن را تشکیل می دهد و مفهوم شعر یا همان ایماژها موسیقی درونی شعر هستند. برای آشنایی با وزن عروض ابتدا در مورد ساختار کلمه در زبان فارسی صحبت می کنیم. بعد به اختصار اصول تقطیع و بحر را در وزن عروض آموزش می دهیم.
هجا چیست؟
برای فهم بهتر وزن شعر، باید مفهوم هجا را بشناسیم. هجا، واحدی از کلام است که از یک یا چند مصوت و یک یا چند صامت تشکیل می‌شود. به عنوان مثال، کلمه «خانه» از دو هجا تشکیل شده است: «خانه» (/kha/ /ne/).
هجا ساده ترین ساختار هر کلمه است که از دوره ابتدایی آموزش داده می شود و به آن بخش می گویند.
صامت و مصوت
موصوت یعنی صدا دار و صامت یعنب بی صدا. در زبان فارسی، هر هجا از یک مصوت و یک یا چند صامت تشکیل می‌شود. مصوتها، شامل صداهای کوتاه (اَ – اِ – اُ) و صداهای بلند (آ – او – ای) هستند که می‌توان آنها را با صدا تلفظ کرد. صامت‌ها، حروفی هستند که فقط با موصوت قابل تلفظ هستند.
هجاهای کوتاه، بلند و کشیده
در علم عروض، هجاها بر اساس طول و کشش صدا به سه دسته تقسیم می‌شوند:
هجای کوتاه:
هجایی که فقط از یک صامت و مصوت تشکیل شده باشد، هجی کوتاه نامیده می‌شود. به عنوان مثال:
دَ
پُ
ثِ
هجای بلند:
هجایی که از یک مصوت و یک یا چند صامت تشکیل می شود و مصوت آن کشیده می شود، هجای بلند نامیده می شود. به عنوان مثال:
کا
ی
ام
هجای کشیده:
هجایی که از یک مصوت و یک یا چند صامت تشکیل شده باشد و مصوت آن کشیده شود و در عین حال، یکی از صامت‌های آن، صامت ساکن باشد، هجای کشیده نامیده می‌شود. به عنوان مثال:
کیک
داشت
رفت
جهت تقطیع شعر و شناخت وزن هجاهای کوتاه را با ” U” و هجاهای بلند و کشیده را با “_ ” نشان می دهند.
تقطیع شعر
وزن شعر پارسی، با استفاده از ترکیب‌های مختلف هجای کوتاه و بلند ایجاد می‌شود. این ترکیب‌ها را «ارکان» می‌گویند. هر وزن شعر، از ترکیب‌های خاصی از ارکان تشکیل شده است.
به عنوان مثال، وزن «فاعلاتن/ فاعلاتن /فاعلاتن/ فاعلاتن» از ترکیب چهار حجای بلند و یک حجای کوتاه در هر مصراع تشکیل شده است.
_U_ _ / _U _ _ / _ U_ _ / _ U_ _
وزن شعر پارسی، دارای تنوع بسیار زیادی است. در شعر فارسی، حدود ۳۰۰ وزن مختلف وجود دارد.
وزن شعر، یکی از عناصر مهم شعر پارسی است. وزن، به شعر آهنگ و لحن خاص می‌بخشد و آن را دلنشین‌تر می‌کند.
در اینجا، به چند نمونه از وزن های رایج شعر فارسی اشاره می کنیم.
آموزش بحرهای شعر فارسی
۱٫ بحر رمل
به طور کلی وزن رمل از تکرار ارکان “فاعلاتن” تشکیل می شود. وزن “فاعلاتن فاعلاتن فاعلاتن فاعلاتن” (بحر رمل مثمن سالم): مثمن یعنی ۸ رکن در هر بیت وجود دارد. این وزن، یکی از پرکاربردترین وزن های شعر فارسی است. این وزن، در شعرهای عاشقانه، عارفانه و غنایی کاربرد دارد. مثال:
سعدی:
هر که چیزی دوست دارد جان و دل بر وی گمارد
هر که محرابش تو باشی سر زخلوت بر نیارد
اگر یک هجا از رکن آخر حذف گردد وزن شعر به صورت وزن “فاعلاتن فاعلاتن فاعلاتن فاعلن” تغییر می کند و به آن “رمل مثمن محذوف” می گویند. مثال:
غزل سعدی:
خسته تیغ فراقم سخت مشتاقم به غایت
ای صبا آخر چه گردد گر کنی یکدم عنایت؟
بگذری در کوی یارم تا کنی حال دلم را
همچنان کز من شنیدی پیش آن دلبر روایت
یک حکایت سر گذشتم پیش آن جان بازگویی
گرچه از درد فراقم هست بسیاری شکایت
اگر به جای تکرار ۴ رکن از ۳ رکن در شعر استفاده کنیم، وزن به صورت “فاعلاتن فاعلاتن فاعلن” می شود آن را “رمل مسدس محذوف” می خوانند. مسدس یعنی ۶ رکن در هر بیت وجود دارد. این وزن هم در غزل و هم در مثنوی کاربرد ویژه دارد. مثال:
مثنوی مولانا:
بشنو این نی چون شکایت می‌کند
از جدایی‌ها حکایت می‌کند
کز نیستان تا مرا ببریده‌اند
در نفیرم مرد و زن نالیده‌اند
سینه خواهم شرحه شرحه از فراق
تا بگویم شرح درد اشتیاق
اگر به جای هجای بلند در ابتدای هر رکن از هجای کوتاه استفاه کنیم ، یعنی به جای ارکان فاعلاتن از فعلاتن استفاده کنیم وزن شعر به صورت “فعلاتن فعلاتن فعلاتن فعلاتن” می شود که به آن (بحر رمل مثمن مخبون): این وزن، شبیه وزن «فاعلاتن فاعلاتن فاعلاتن فاعلاتن» است، با این تفاوت که هجای اول همه ارکانها، کوتاه است. این وزن، در شعرهای عاشقانه و غنایی کاربرد دارد.
مولوی:
نه درونی، نه برونی، که از این هردو فزونی
نه ز شیری، نه ز خونی، نه از اینی، نه از آنی
همان طور که می‌بینید، بحر رمل در شعرهای مختلف، با مضامین مختلف، کاربرد دارد.این وزن، به دلیل آهنگی که ایجاد می‌کند، یکی از پرکاربردترین وزن‌های شعر فارسی است.
بحر رجز
بحر رجز از تکرار ارکان مستفعلن مستفعلن مستفعلن تشکیل شده است و شکل ساده ۸ رکنی آن “بحر رجز مثمن سالم” است.
سعدی:
ای ساربان آهسته ران کارام جانم می‌رود
وان دل که با خود داشتم با دلستانم می‌رود
بحر هزج
بحر هزج از تکرار مفاعیلن مفاعیلن مفاعیلن مفاعیلن تشکیل شده است و بیشتر در دو بیتی و ترانه کاربرد دارد و شکل ساده ۸ رکنی آن “بحر هزج مثمن سالم” است.
حافظ:
الا یا ایها الساقی ادر کاسا و ناولها
که عشق آسان نمود اول ولی افتاد مشکلها
وزن دوبیتی بحر هزج مسدّس محذوف “مفاعیلن مفاعیلن فعولن” است.
باباطاهر:
یکی درد و یکی درمان پسندد
یکی وصل و یکی هجران پسندد
من از درمان و درد و وصل و هجران
پسندم آنچه را جانان پسندد
یکی از معروفترین و پرکاربردترین وزن های شعر پارسی وزن رباعی است که معمولا به صورت مفعول مفاعیل مفاعیل فعل نوشته می شود و به آن “هزج مثمن اَخرب مکفوف مجبوب” می گویند. در گذشته وزن رباعی را با این جمله می سنجیدند: لاحول ولا قوه الا بالله
خیام:
اسرار ازل را نه تو دانی و نه من
وین حرف معما نه تو خوانی و نه من
هست از پس پرده گفتگوی من و تو
چون پرده درافتد نه تو مانی و نه من
بحر مُتقارِب
بحر متقارب از تکرار ارکان فعولن فعولن فعولن فعولن تشکیل شده است و به دلیل اینکه هجاهای بلند بیشتری نسبت به دیگر وزن ها دارد بیشتر در اشعار حماسی استفاده می شود و شکل ساده ۸ رکنی آن “بحر متقارب مثمن سالم” نامیده می شود.
ناصرخسرو:
نکوهش مکن چرخ نیلوفری را
برون کن ز سر بادِ خیره سری را
پرکاربردترین نمونه بحر متقارب، “بحر متقارب مثمن مَحذوف” است که از ارکان (فعولن فعولن فعولن فَعَل) تشکیل شده است. این وزن در کتاب های ارزشمندی چون شاهنامه فردوسی و بوستان سعدی استفاده شده است.
فردوسی:
بنام خداوند جان و خرد
کزین برتر اندیشه بر نگذرد
اوزان متناوب الارکان
اگر رکنی در یک مصراع چندبار ( ۲ – ۳ – ۴ ) تکرار شود وزن حاصل را ” متفق الارکان ” و اگر مصراع یک در میان تکرار شود وزن آن را ” متناوب ارکان ” می گویند . یکی از معروفترین بحرهای متناوب الارکان بحر مجتث می باشد.
جمع بندی
بیش از ۳۰۰ وزن مختلف در شعر پارسی وجود دارد و مسلما در یک مقاله نمی توان تمامی اوزان را توضیح داد. برای درک بهتر وزن شعر پارسی، می‌توانبم از کتابهای عروض و قافیه استفاده کنیم. کتاب آشنایی با عروض و قافیه سیروس شمیسا یکی از بهترین کتابها در این زمینه است. همچنین، با گوش دادن به شعرهای مختلف، ذهن ما به آهنگ کلمات عادت می کند و می توان وزن آنها را تشخیص داد.
