آموزش صنایع یا آرایه های ادبی

صنایع یا آرایه های ادبی، به شیوه‌های گوناگونی گفته می‌شود که گویندگان و نویسندگان برای زیباتر و تأثیرگذارتر کردن کلام خود به کار می‌برند. این شیوه‌ها می‌توانند در زمینه معنی، بیان، یا موسیقی کلام باشند.

در مقالات قبلی در مورد چیستی شعر سخن گفتیم. یکی از مهم ترین اهداف شعر، زیبایی و تأثیرگذاری است. آرایه های ادبی به طور مستقیم به این هدف کمک می کنند. آنها باعث می شوند که شعر برای مخاطب دلنشین تر و ماندگارتر شود. اگر مایل به نوشتن و چاپ آثار خود هستید یکی از اولین قدم ها آموزش اصول ادبی اشعار است بر همین اساس تیم شاعران جوان آموزش های گام به گام خود را در این زمینه ارائه می دهد.

با ما همراه باشید.

زمان مطالعه این مقاله: ۱۱ دقیقه

آرایه یعنی چه؟

آرایه یعنی ساختار. معمولا کلماتی که در کنار هم قرار می گیرند ساختاری را تشکیل می دهند که به لفظ یا معنای جملات زیبایی می بخشد. در زبان فارسی به این ساختارها آرایه یا صنایع ادبی می گویند.

چرا به آرایه های ادبی صنعت می گویند؟

زیرا استفاده از این ساختار کلمات نیاز به آموزش فنون و تکنیک های ادبی دارد.

در این مقاله ابتدا در مورد انواع آرایه های ادبی صحبت می کنیم. سپس  اهمیت استفاده از این آرایه ها را در شعر توضیح می دهیم و در نهایت برای هر یک از آرایه ها را با ذکر یک مثال توضیح می دهیم:

انواع آرایه های ادبی شعر پارسی

آرایه های معنوی

آرایه‌های معنوی، آرایه‌هایی هستند که در آن‌ها، گوینده یا نویسنده، با استفاده از معنای کلمات و ترکیب آن‌ها با یکدیگر، یک تناسب معنایی زیبا و ظریف می‌آفریند.

• ایهام، آرایه‌ای است که در آن، واژه یا عبارتی به دو یا چند معنی به کار می‌رود که یکی از آن‌ها مورد نظر گوینده یا نویسنده است.
• تضاد، آرایه‌ای است که در آن، دو مفهوم متضاد در کنار یکدیگر قرار می‌گیرند.
• مجاز، آرایه‌ای است که در آن، کلمه‌ای به جای معنای اصلی خود به کار می‌رود.
• تشبیه، آرایه‌ای است که در آن، دو چیز که در یک یا چند ویژگی با یکدیگر مشترکند، با یکدیگر مقایسه می‌شوند.
• استعاره، آرایه‌ای است که در آن، یکی از دو چیز که در تشبیه با یکدیگر مقایسه می‌شوند، حذف می‌شود.
• کنایه، آرایه‌ای است که در آن، واژه‌ای به جای معنای اصلی خود به کار می‌رود، اما معنای مورد نظر، معنای کنایی آن است.
• مبالغه، آرایه‌ای است که در آن، چیزی بیش از حد معمول بزرگ یا کوچک جلوه داده می‌شود.
• حس آمیزی، آرایه‌ای است که در آن، حسی به جای حس دیگر به کار می‌رود.
• تمثیل، آرایه‌ای است که در آن، انسان یا موجودی خیالی به جای یک مفهوم یا موضوع انتزاعی به کار می‌رود.
• حسن تعلیل، آرایه‌ای است که در آن، برای پدیده‌ای دلیلی ادعایی آورده می‌شود.
• تضمین، آرایه‌ای است که در آن، شاعر یا نویسنده، شعر یا عبارتی از شاعر یا نویسنده‌ای دیگر را عیناً در نوشته یا شعر خود می‌گنجاند.
• حُسن تشبیه، آرایه‌ای است که در آن، تشبیه به بهترین شکل انجام شده باشد.

آرایه های لفظی

آرایه‌های لفظی، آرایه‌هایی هستند که در آن‌ها، گوینده یا نویسنده، با استفاده از آوا یا شکل کلمات، زیبایی و تأثیر کلام خود را افزایش می‌دهد.

• واج‌آرایی، آرایه‌ای است که در آن، از تکرار و نزدیکی آواهای یکسان یا مشابه در کنار یکدیگر استفاده می‌شود.
• جناس، آرایه‌ای است که در آن، دو یا چند کلمه که از نظر آوایی شبیه به یکدیگرند، اما از نظر معنایی متفاوتند، در کنار یکدیگر قرار می‌گیرند.
• سجع، آرایه‌ای است که در آن، دو یا چند جمله یا عبارت که از نظر آوایی شبیه به یکدیگرند، در پایان بیت یا جمله‌های شعری قرار می‌گیرند.

چگونه می توانیم با استفاده از آرایه های ادبی اشعار نغز بنویسیم؟

برای اینکه با استفاده از آرایه های ادبی اشعار نغز بنویسیم، باید در ابتدا به خوبی با انواع صنایع ادبی و کاربرد آن ها آشنا باشیم. سپس، باید سعی کنیم در استفاده از آرایه ها، دقت و سلیقه داشته باشیم و از به کار بردن آرایه های نامناسب یا غیرضروری خودداری کنیم.

در اینجا به برخی از نکات مهم برای استفاده از صنایع ادبی در سرودن شعر اشاره می کنیم:

• تناسب آرایه با موضوع شعر: آرایه های ادبی باید با موضوع شعر تناسب داشته باشند. به عنوان مثال، استفاده از آرایه های عاشقانه در شعری که موضوع آن سیاسی است، چندان مناسب نیست.
• توازن آرایه ها: آرایه های ادبی باید در شعر به طور متعادل و هماهنگ به کار روند. استفاده بیش از حد از یک آرایه یا استفاده نامناسب از آرایه های مختلف، می تواند باعث زشتی و بدقیاسی شعر شود.
• رعایت سادگی و روانی زبان: استفاده از آرایه های ادبی نباید باعث پیچیده و دشوار شدن زبان شعر شود. شعر باید با زبانی ساده و روان، به گونه ای نوشته شود که همه افراد بتوانند آن را درک کنند.

آشنایی با صنایع ادبی در شعر با ذکر چند مثال:

در اینجا برای هر یک از آرایه های ادبی، مثالی ذکر می کنیم:

ایهام:

دیشب صدای تیشه از بیستون نیامد

شاید به خواب شیرین، فرهاد رفته باشد

فیض کاشانی

شیرین در معنای اول: خوش و شیرین

شیرین در معنای دوم: معشوقه فرهاد

بدین ترتیب بیت را به دو شیوه می‌توانیم معنا کنیم که:

۱- شاید فرهاد به خواب شیرین و خوشی رفته‌باشد

۲- شاید شیرین (معشوقه فرهاد) به خواب فرهاد رفته باشد.

تضاد:

«روشنای امیدم به تاریکی نشست»

در این جمله، «تاریکی» و «روشنایی» تضاد دارند.

مجاز:

بر آشفت ایران و برخاست گرد.

در اینجا “ایران” مجاز از “مردم” است. مجاز می تواند نوعی استعاره باشد. در اینجا شاعر می توانست بگوید مردم ایران براشفته شدند. ولی کلمه “مردم” حذف گردیده است و کلمه “ایران” مجازا به عنوان “مردم” قرار گرفته است.

تشبیه:

«چشمانش چون دو گیسوی مشکین»

در این بیت، «چشم ها» به «گیسوان مشکین» تشبیه شده اند.

استعاره:

«موج های خونین»

در این عبارت، «خون» به «موج ها» استعاره شده است.

کنایه:

کنایه یعنی پوشیده سخن گفتن. بسیاری از کنایه ها مانند ضرب المثل شده اند. مانند شعر زیر:

دلا معاش چنان کن که گر بلغزد پای /  فرشته‌ات به دو دست دعا نگه دارد

بلغزد پای کنایه از منحرف شدن، خطا و اشتباه کردن است.

به یاد داشته باشید که کنایه، استعاره و تمثیل شباهتهای زیادی با هم دارند. ولی تفاوتی آشکار با هم دارند. استعاره فقط یک کلمه است. کنایه یک عبارت است و تمثیل یک جمله

مبالغه:

«درفش خرامان تر از سرو سهی»

در این بیت، «درفش کاویان» به «سرو» تشبیه شده است، اما با مبالغه ای که در آن صورت گرفته است، «درفش کاویان» حتی از «سرو» نیز بلندتر و زیباتر جلوه می دهد.

حس آمیزی:

«نغمه های شیرین مرغ سحر»

در این بیت، «نغمه ها» با حس چشایی و طعم شیرین آمیخته شده اند.

تمثیل با ارسال المثل:

در واقع یک تشبیه یا مثال آنقدر استفاده شده که به صورت ضرب المثل استفاده می شود. شاعران می توانند در اشعار خود از این ضرب المثلها استفاده کنند تا بر روی حرف خود تاکید کنند و ان جمله را تاثیرگذارتر بیان کنند. برای مثال حافظ در یکی از اشعار می گوید:

هر گَه که دل به عشق دهی خوش دمی بود
“در کار خیر حاجت هیچ استخاره نیست”

حسن تعلیل:

«درخت سبز بر سر آب می روید/ تا بوسه دهد لب بر آب»

در این شعر، برای «روییدن درخت بر سر آب» علتی ادعایی آورده شده است.

تضمین:

به معنی آوردن بخشی از شعر یا جملات بزرگان قبل از خود در شعر است. حضرت حافظ به کرات از سعدی و دیگر کتاب بزرگان در اشعار خود استفاده کرده است:

مثال :

خیز تا خاطر بدان ترک سمرقندی دهیم

کز نسیمش بوی جوی مولیان آید همی

تضمین از شعر بوی جوی مولیان سروده رودکی

تلمیح:

به معنی استفاده از داستانها، احادیث و آیات قرانی در شعر است.

مانند «یوسف گم گشته باز آید به کنعان غم مخور»

نتیجه گیری:

به طور کلی، آرایه‌های ادبی، ابزاری هستند که به شاعران و نویسندگان کمک می‌کنند تا کلام خود را زیباتر، تأثیرگذارتر و ماندگارتر کنند. صنایع ادبی، ابزارهای ارزشمندی هستند که می توانند به شاعران و نویسندگان کمک کنند تا کلام خود را زیباتر، تأثیرگذارتر، و ماندگارتر کنند. در شعر فارسی، از دیرباز از آرایه های ادبی استفاده شده است و این صنایع نقش مهمی در زیبایی و تأثیرگذاری شعر فارسی داشته اند.

استفاده از آرایه های ادبی در شعر امروز نیز اهمیت دارد. شاعران امروز می توانند با استفاده از آرایه های ادبی، شعر خود را از حالت تکراری و کلیشه ای خارج کنند و به آن زیبایی، تأثیرگذاری، و ماندگاری بیشتری ببخشند.

البته، استفاده از صنایع ادبی باید با دقت و سلیقه صورت گیرد. استفاده بیش از حد از آرایه های ادبی می تواند باعث زشتی و بدقیاسی شعر شود. همچنین، باید توجه داشت که آرایه های ادبی باید با موضوع و هدف شعر هماهنگی داشته باشند.

سوالات متداول

۱-     اهمیت استفاده از آرایه های ادبی در شعر چیست؟

پاسخ: استفاده از صنایع ادبی در شعر می تواند باعث موارد زیر شود:

• زیبایی و تأثیرگذاری شعر: آرایه های ادبی باعث می شوند که شعر برای مخاطب دلنشین تر و ماندگارتر شود.
• تازگی و پویایی شعر: صنایع ادبی باعث می شوند که شعر از حالت تکراری و کلیشه ای خارج شود و مخاطب را جذب کند.
• تقریب میان شعر و واقعیت: آرایه های ادبی باعث می شوند که شعر با زندگی واقعی و تجربیات مخاطب ارتباط بیشتری برقرار کند.

۲-     چگونه می توان از آرایه های ادبی در شعر استفاده کرد؟

پاسخ: برای استفاده از آرایه های ادبی در شعر، باید در ابتدا به خوبی با انواع آرایه های ادبی و کاربرد آن ها آشنا باشیم. سپس، باید سعی کنیم در استفاده از آرایه ها، دقت و سلیقه داشته باشیم و از به کار بردن آرایه های نامناسب یا غیرضروری خودداری کنیم.

۳-     آیا استفاده از صنایع ادبی در شعر ضروری است؟

پاسخ: استفاده از آرایه های ادبی در شعر ضروری نیست، اما می تواند باعث زیبایی، تأثیرگذاری، و ماندگاری بیشتر شعر شود. شاعران می توانند با توجه به موضوع و هدف شعر خود، در صورت لزوم از آرایه های ادبی استفاده کنند.

۴-     آیا استفاده بیش از حد از آرایه های ادبی باعث زشتی و بدقیاسی شعر می شود؟

پاسخ: بله، استفاده بیش از حد از صنابع ادبی می تواند باعث زشتی و بدقیاسی شعر شود. زیرا صنایع ادبی باید به صورت متعادل و هماهنگ در شعر به کار روند.

۵-     چگونه می توان صنایع ادبی را در شعر تشخیص داد؟

پاسخ: برای تشخیص آرایه های ادبی در شعر، باید به معنای کلمات و ترکیبات آن ها توجه کرد. همچنین، می توان با مراجعه به کتاب های مرجع که در انتهای همین مقاله ذکر شده است از نحوه استفاده از این صنایع ادبی در شعر مطلع شد.

۶-      آیا آرایه های ادبی فقط در شعر کاربرد دارند؟

پاسخ: خیر، آرایه های ادبی می توانند در سایر انواع ادبیات، مانند نثر، نیز کاربرد داشته باشند

مسلما مطلب بالا نگاهی گذرا به موضوع ارایه های ادبی بود. برای آشنایی بیشتر می توانید کتابهایی نظیر آرایه های ادبی به زبان ساده را مطالعه کنید.

همچنین کتابهای بی نظیری در این زمینه منتشر شده است که از طریق کتابخانه انجمن می توانید این آثار ارزشمند را مطالعه کنید.